 سه‌رنجیك له باره‌ی سولتان عبدالحمد ( 1876 – 1909)
سەردەمى حەمیدى بەگەرمترین سەردەمى مشتومڕى نێوان بانگخوازانى هەردوو پڕۆژەى ئیسڵامىء پڕۆژەى سکیۆڵاریزمء ڵایەنگرەکانیان لە تورکیاء وڵاتانى عەرەبى دادەنرآ. سوڵتان عەبدولحەمید ماوەى 33 سالڕ دەسەڵاتى بەدەستەوە بوو، لێرەدا نامانەوآ بەوردى بچینە ناو وردەکاریەکانى سەردەمەکەى، بەڵام دەمانەوآ هەندێک تێبینى سەبارەت بە پرۆگرامء رێبازى چاکسازى لەو سەردەمەدا بخەینەڕوو.
دیارە سوڵتان یەکێک بووە لە ڵایەنگرانى رێبازى سازانء گونجاندن لە چاکسازیدا، بەڵام لەو کارەیدا هەوڵیداوە مەرکەزیەت بەیاساکانى شەریعەتء کەلتوورى ئیسڵامى بداتء یەکێکیش نەبووە لە ڵایەنگرانى نوێبوونەوەى ئەم کەلتوورە. سوڵتان عەبدولحەمید باوەڕێکى تەواوی هەبووە سوود لەئەزموونء هونەری زانستى ئەوروپى وەربگرێ، بۆ ئەم مەبەستەش لەگەلڕ پیاوانى تەنزیمات رێککەوتء هەوڵیدا لە بوارى زانستى درێژە بەکارەکەى بدات ، بۆیە دەبینى لە سەردەمى ئەودا چەندین دامەزراوەى زانستى رۆژئاوایی نموونەى قوتابخانەى سەرەتایی روشدیە لە سەرتاسەرى دەوڵەتى عوسمانى کرایەوەو قوتابخانەکانى ئامادەیی لە ناوەندەکانى شارو زانکۆى خانەى هونەر لەگەلڕ کۆمەڵێک پەیمانگەى باڵا وەکو پەیمانگەى پزیشکى پادشایەتىء پەیمانگەى کارگێڕى باڵاء پەیمانگەى بەیتەرەء پەیمانگەى ئەندازیاریی دامەزران، بگرە لەسەردەمى ئەودا دەزگاکانى زانستى زۆر بوون(11). لێرەدا بۆ سوود وەرگرتن پێویستە قسەیەکى سوڵتان وەبیربخەینەوە، کە گوتوویەتی: هیوایەکی گەورەم بەم رابوونء بوژانەوەیە هەیە، کە لەسەردەستى دەرچووانى قوتابخانەکان بەئەنجام دەگات، بەڵام ئەگەر پایەکانى ئاشتى تێدا پتەوبکرێت. پاشان دواى ڵابردنى لە دەسەڵات سوڵتان عەبدولحەمید رووى کردە ئەنوەر پاشا، کە یەکێک بوو لەسەرکردەکانى ئیتحادء تەرەقىء کودەتایان بەسەرداکرد، هەروەها لەڵایەکی دیکە بەهۆى ژنء ژن خوازیەوە زاواى بنەماڵەى عوسمانیەکان بوو پێى گوت: ماوەى 33 ساڵ فەرمانڕاوایەتیم کرد، لەماوەى دەسەڵاتەکەمدا باوەڕم بە ئازادى تاکە کەسىء رێزگرتن هەبووە، بەڵام رۆژێک لە رۆژان بە جۆرە ئازادییەک رازى نەبوویمە، سنوورى نەبووبآ یاخود ئازادیەکى بەربەڕەڵابووبێ… من رێز لە شارستانێتى ئەوروپى دەگرم… هیچ کاتێکیش ڵاساییکردنەوەى کوێرانەم بەباش نەزانیوە، لێهاتوویی لە خۆگونجاندن لەگەلڕ خودى ژینگەو دابء نەریتى خۆماندایە، بۆیە رێگرنیم لە هاتنە ناوەوەى ڵایەنە باشەکانى ئەم شارستانێتیە بۆ ناو کۆشکەکەم(12)، بەڵام بەشێوەیەکى گشتى سوڵتان عەبدولحەمید لە بۆچوونەکانیدا کەسێکى موحافەزەکاربوو، هۆکارەکەشى بۆ ئەو ژینگە ئاینداریە دەگەڕێتەوە، کە تێیدا پەروەردە ببوو، ئارەزوویەکى بەهێزى هەبوو بۆ بەدەستهێنانى یەکپارچەیی موسڵمانان لە میانى پابەندبوون بەدروشمى کۆمەڵەى ئیسڵامى، کە پاڵى پێوەنا بۆ پشت بەستن بە رەگەزو هێزە پارێزگارە تەقلیدیەکان، بۆ ئەم مەبەستەش سوڵتان پشتى بەشێخەکانى رێبازەکانى سۆفیگەریء سەرۆکی هۆزەکانء زانایان بەست. لە سۆنگەى بەرگریکردن لە خۆى سەبارەت بەو چاودێریە توندەى لە سەردەمى ئەودا پیادە دەکرا، سوڵتان دەڵآ:”رۆڵى من لە پاراستنى ژێر دەستەکانم لە هەڵمەتەکانى تێکدانى هیزر، رەوشتء بەڕۆژئاوایی کردنى کۆمەڵگە وەکو رۆڵى باخەوانێکە کە گوڵەکانى لە زیندەوەرى زیان بەخش دەپارێزآ(13). زانراویشە سوڵتان عەبدولحەمید لە گواستنەوەى رەمەکىء کوێرانەى دامەزراوەکانى رۆژئاوا بۆ ناو دەوڵەتى عوسمانى دژى رێبازى پیاوانی تەنزیمات بوو ، لەمبارەیەوە گوتوویەتى هەموو دەرمانێک تیماری هەموو نەخۆشێک ناکات.
بە بۆچوونى سوڵتان عەبدولحەمید پەرلەمانء دەستوور بۆ دەوڵەتى عوسمانى گونجاو نیە، بەڵام لەساڵى 1876 ناچار بوو دەستوور دابنآ، چونکە لەو سەردەمەدا دەوڵەتى عوسمانى رووبەڕووى شەپۆلێکى گەورەى داواکارى راگەیاندنى دەستوور بۆوە، لە سەروبەندى راگەیاندنى دەستووردا سوڵتان دەڵآ: “مادام گەل داواى ئەزموونکردنى بەرپرسیارێتى خۆى دەکات، لە دیاریکردنى چارەنووسء فەرمانڕەوایەتیکردنى خۆى دەبێت ئەم داوایەى جێبەجآ بکرآ(14).
هەر لە سەرەتاوە سوڵتان عەبدولحەمید وەکو میکانیزمی راوێژء بەڕێوەبردنى دەسەڵات باوەڕى بەدەستوور نەبوو ، وەکو چۆن باوەڕیشى بەوە نەبوو، کە سەڵتەنەتی عوسمانى لەمیانى ئەنجوومەنى نوێنەراندا هاوشێوەی ئەنجوومەنەکانی نوێنەرانى ئەوروپی بتوانآ فەرمانڕەوایەتى خۆى بکات، بەڵکو سوڵتان باوەڕى تەواوى بەوەبوو، کە دەوڵەتى عوسمانى دەوردراوە بەو مەترسیانەی هەڕەشە لە بوونى دەکەن، بۆ ئەم مەبەستەش پێوستى بە پیاوێکى دووربینء یەکڵاکەرەوە هەیە لە بەڕێوەبردنى دەوڵەتء گەیاندنى بە کەنارى ئارامىء ئاسایش. ئەو باوەڕەش زیاتربوو کاتێک بەهۆی ئەو گڕوتینء مشتومڕە سەختەی لە نێوان ئەندامانی ئەنجوومەنی نوێنەران دروست بوو، ناچارکرا رازیبێ لەسەر هەڵگیرسانی شەڕى رووسء عوسمانى، بۆیە دەبینى ئەنجامە تێکدەرو نەرێنییەکانی ئەو شەڕە باوەڕ بە سوڵتان دێنێ دەستوور رابگرێ(15).
هەرچەندە سوڵتان خاوەن دەمارگیریەکى موحافەزەکار بوو، بەڵام هیچ کات بە تەواوەتى هاوچەرخ بوون، رابوونء سوود وەرگرتن لە رۆژئاواى رەتنەکردۆتەوە، هەروەها پێشتر ئاماژەمان پێدا سوڵتان پێشەنگێک بووە لە پێشەنگەکانى زانستى هاوچەرخ لە تورکیاء جیهانى عەرەبی، بۆ ئەم مەبەستەش رۆڵى بەرچاوء جێپەنجەى دیارە لە بونیادنانى دامەزراوەکانى زانستى هاوچەرخ. هەوڵء ئارەزووەکان بۆ بە دەستهێنانى چاکسازىء رابوون جێگەى گومان نیە، بۆیە دەبینى هەوڵى نزیککردنەوەى راکێشانى توخمء رەگەزەکانى چاکسازى داوە بۆ ناو دەسەڵات، بۆ ئەم مەبەستەش بانگهێشتى خەیروددین پاشاى تونسى کردووە کە یەکێکە لە ریفۆڕمخوازء ڵایەنگرانى مۆدێرنە لە تونس، وەکو سەدرى ئەعزەم دایدەمەزرێنآ. خەیروددین پاشا هەوڵیدا بیروبۆچوونەکانى خۆى لە کتێبى (ڕقوم الممالک) جێبەجێ بکات، دواتر لە شوێنى ئەو سەعید پاشا وەکو کەسێکى دیکەى ڵایەنگری مۆدێرنە دادەمەزرێندرآ. هەروەها سوڵتان بۆ پشتگیرکردنء سەرپەرشتیکردنى پرۆژەکانى چاکسازى لە هەردوو بوارى زانستىء سەربازى پەناى بۆ شارەزایانى فەڕەنسى، ئەڵمانىء ئینگلیز بردووە(16)، بەڵام لەگەڵ ئەمانەدا چیرۆکى سوڵتان عەبدولحەمید لەگەلڕ ریفۆرمخواز جەمالەدینى ئەفغانى باشترین بەڵگەیە لە بەرجەستەبوونى ملمڵانێکان لەناو خودى کەسایەتى خۆى، لە نێوان نەزعە موحافەزەکارو چاکسازیەکەى. ئۆرخان محمد عەلى لە سەر زاری جەمالەدینی ئەفغانیەوە وەسفى سوڵتانی کردووە، کە ئەفغانی گوتوویەتى: ئەوەى من لەو پیاوەم بینی، لە زۆر وریاییء ئامادەسازییەکانی بۆ پووچەڵکردنەوەى فێڵەکانى ئەوروپاء نیاز باشىء ئامادەییەکەى بۆ رابوونى دەوڵەتەکەى… لە راستیدا پاڵى پێوەنام، بەیعەت بە خەڵافەت و پاشایەتیەکەى بدەم(17). دەستەواژەى (ئامادەییەکەى بۆ رابوون) بەڵگەیە لەسەر ئەوەى کە ئەفغانى گەیشتۆتە ئەو باوەڕەى سوڵتان پیاوێکى ریفۆرمخوازو دڵسۆزە، بۆیە لەسەرەتادا ویستوویەتى کارى لەگەڵدا بکات، بەڵام دواتر کەسانی موحافەزەکارو نزیکەکانى دەربارى سوڵتان بەتایبەت شێخى ئیسڵام، زانایانء شێخەکانى رێبازى سۆفیگەرىء ئەوانەیشى کە لەڵایەن سوڵتانەوە خاوەن پێگەى تایبەت بوونە خۆشەویستى نێوانیان تێکدەدەن. هەموو هۆکارەکەش بۆ ئێرەیی پێبردنى زانایان دەگەڕێتەوە کە لەهەموو سەردەم و سەدەیەکدا بوونى هەیە، هەروەها بەوپێیەى ئەوانە کەسانى موحافەزەکار بوونء هیچ بیروبۆچوونێکى بوێرانەیان لەبارەى ریفۆرمى ئاینىء تێکەلڕ بە بەهاو زانستى رۆژئاوایی پآ قبوولڕء بەدلڕ نەبووە، بۆیە بە سوڵتان رادەگەیەنن کە ئەفغانى هەماهەنگى لەگەلڕ ئینگلیز هەیە بۆ گواستنەوەى خەڵافەت لە ئال عوسمانەوە بۆ شەریفى مەککە(18).
دیدگاى بەشەکى (جزئی) سوڵتان عەبدولحەمید لە پڕۆسەى کارلێکى شارستانى ئیسڵامی لەگەلڕ رۆژئاواو باوەڕى بە لەسوود وەرگرتنى تەکنەلۆژیا، چەکء ئەزموونى کارگێڕى رۆژئاوا وەکو جەمسەرێکی گەورەء بە هەژموون، بەدەر لە وروژاندنء هاوردەکردنی بەهاو بابەتە هیزریەکان، بووە هۆى ئەوەى دەسەڵاتەکەى باجەکێکی گەورە بدات، چونکە دەرچووانى قوتابخانەکانى ئامادەییء کۆلێژەکان بوونە هەڵگرى بیرى مۆدێرنەى رۆژئاواو پاشانیش چوونە ریزەکانى کۆمەڵەى ئیتیحادء تەرەقى، کە لەساڵى 1908 کودەتایان لەسەر کردوو کۆتاییان بەدەسەڵاتەکەى هێنا(19). سوڵتان لەیاداشتەکانى خۆیدا باس کردووە، بۆ پشتبەستن بە رابوونء نوێبوونەوەی دەوڵەتى عوسمانى زۆرى بە دەرچووانى قوتابخانە هاوچەرخەکان هەبووە، ، بەڵام بە پێچەوانەوە لەبرى ئەوکارە بوونە ئامرازێک بەدەستى رۆژئاواو ماسۆنیەتى جیهانى بۆ کارى تێکدەرانە(20).
لەناوەڕۆکدا بۆ هەموو ئەوانەى تایبەتمەندن بە پرۆژەى رابوونء بوژانەوە لە جیهانى ئیسڵامى ئەزموونى چاکسازى لەسەردەمى سوڵتان عەبدولحەمید چەند پرسێک لەخۆ دەگرآ:
یەکەم: نیاز پاکى چ لە ڵایەن فەرمانڕەواکانەوە بآ یاخود لەڵایەن ریفۆرمخوازەکان بۆ بەئەنجام گەیاندنى هەر پرۆژەیەکى چاکسازى بەتەنیا بەس نیە، بەڵکو پێویستى بە بەرنامەیەکى زانستى و دیدگایەکى هەمۆکى (کلی) هەیە بۆ سەرخستنى پرۆژەکە.
دووەم: هەردوو ئەزموونى خەیرودین پاشاو جەمالەدین ئەفغانى لەگەل سوڵتان عەبدولحەمید بەڵگەن لەسەر ئەوەى بەبآ بوونى سیستمێکى سیاسیء فەرمانڕەوایەتییەکى چاکساز، کە پابەندبآ بە چاکسازیء هیچ شتێکی دیکە کارى تێنەکات بە ئەنجام ناگات.
سێیەم: رێبازى گونجاندن بۆ پرۆسەى چاکسازى لە جیهانى ئیسڵامى شیاو نییە، بەڵکو پێویستە تیۆرێکى دیکەی زانستى نوآ پێڕۆ بکرآ، کە هەڵگرى دیدگایەکى هەمەڵایەنە بۆ راییکردنى رێبازى چاکسازىء شیاندنى لەگەلڕ سەردەم لەمیانى کارلێکى هەنووکەیی لەگەلڕ ئەویتر.
وەکو دیارە هێڵێکى بەردەوام لەناو قوتابخانەى سەلەفىء پێشەنگەکانى جیهانى عەرەبی، سوڵتان سەلیمى سێیەم، عوسمانیە نوێیەکان، سوڵتان عەبدولحەمیدء ڵایەنگرانى پرۆژەى ئیسڵامى هاوچەرخ لە دیدگاى هاوبەش هەیە، سەبارەت بەپرۆسەى کارلێکردن لەگەلڕ شارستانێتى رۆژئاوا، بە جۆرێک هەموان رازین بە سوود وەرگرتن لە ڵایەنى زانستى سروشتىء کارگێڕى بۆ سەرخستنى پڕۆسەى رابوونء نوآ بوونەوە، بەڵام لە بەرامبەردا رازی نین بە هاوردەکردنى ڵایەنى بەهاو هیزرى رۆژئاوا. لە راستیدا تەنگژەى رابوونی هاوچەرخ سەرەڕاى تێپەڕبوونی ماوەی دووسەدە بەسەر ئەو دیدگایە، بەڵام نەیتوانیوە ئامانجى خۆى بپێکآ، بۆیە دووبارە پێویستە چاوپێخشاندنەوە بە پرۆژەکە بکرێتەوە، کە دەکرآ پرۆژەى ئیسڵامى زانستى دەروازەیەک بێ بۆ پێشخستنى ئەو پڕۆژەیە.
(11) أورخان محمد علي، السلطان عبدالحميد الثاني: حياته وأحداث عهده، العراق- الرمادي، مكتبة دار الانبار، 1987، ص167-168.
(12) هةمان سةرضاوة، ص 340-44.
(13) موفق بني المرجة، صحوة الرجل المريض أو السلطان عبد الحميد الثاني والخلافة الإسلامية، مؤسسة صقر الخليج – الكويت الطبعة1، ص 189.
(14) أورخان، ص 196.
(15) موفق بني المرجة، ص 57-60 ، Hanioglu ، p.15 ;
(16) بني المرجة، ص 60- 66.
(17) سلطان عبدالحميد، ص 231.
(18) Nikki Keddie ، Sayyid jamal ad Din al-Afghani: A political Bioghraphy: California University Press ، 1972 ، pp64-67 ; أورخان،ص 230-32
(19) Turfan، p.62 ، Bernard lewis ، pp.90-01.
(20) بني المرجة، ص 189
به‌روار: 07/04/2016
بینین: 954
|