میژووی جیهان
  مێژووی نوێ لە مێژووی عەلمانی و چۆنیەتی سەرهەڵدانی..٣
نوسینی: ماکوان کەریم

بەشی سێیەم

لەباسی پێشودا ئاماژەم بە سیستەمی سیاسی و ئاینی کرد لە ووڵاتی فەرەنسادا کە پێکهاتبوون لە مەلیك بەبێ دەستور- خۆی خاوەن دەستورو بڕیار ڕەها بوو، دادگایی فرۆشراو، واتا هەرکەس دەوڵەمەند بواییە دەیتوانی دادگا بکڕێت دوای کورەکەی یان براکەی خۆی بەدوای خۆیدا دابنێت.. مەجلیسی پیاومەعقولانیان هەبوو یاخود ئەعیان کە وەك پەرلەمان وابوو پێكهاتوون لە بەگزادەو پیاوانی ئاینی، مەجلیسی چینەکانیان هەبوو کە پێكهاتبوون لە بەگزادوو پیاوانی دینی و بۆرژوازەکان و خەڵکی جوتیار واتا نوێنەرەکانیان..
لێرەدا بۆچی نوسەر – تەنها فەرەنسا باس دەکات ؟ لە کاتێکدا باسی مێژووی نوێ و مێژووی عەلمانی دەکەم ؟
بەهۆکاری ئەوەی سەرەتایی شۆرشی عەلمانی و سەرهەڵدانی لە سەردەمی نوێدا سەرچاوەکەی فەرەنساییە.. دەمەوێت ئەوە بۆ خوێنەر ئاشکرا بکەم ..چالاکترین و بەهێزترین گەل فەرەنسیەکانن کە بڕوایان بەشۆرشو گۆڕانکاری هەیە بە بەردەوامی..! سورشتی فەرەنسیەکان بەوجۆرە هەڵکەوتوە ..

کەنیسەی فەرەنسای بەهێزترین کەنیسەبوو لە ئەوروپادا بەشی زۆری لێبوو بووە لە ووڵاتەکانی تردا کە مەزهەبی کاتۆلیکە - و بەردەوام ئێستاش وایە، پیاوانی ئاینی ئەو سەردەمە تەنگیان بە خەڵکی هەڵچنی بوو، زەریبەی خانوبەرەیان دانابوو لەسەر خەڵکی بەگشتیو کە دەبەشی زەریبەکە دەچوە خەزێنەی کڵێسا ساڵانە ١٠٠ ملیۆن فرانکی دەبرد بۆ خۆیی..
دادگا کڕینو فرۆشتنی پێوەدەکراو رەشوەو شیرینی ئەدرا بە قازی و دادوەرەکان و گەندەڵیەکی زۆر بەربڵاو بوو..
ئابوری فەرەنسا لاواز بوو بوو ، بەهۆکاری ئەوەی فەرەنسا دژی بەریتانیا هاوکاری شۆرشی ئەمریکایی دەکرد ، تەنانەت خەزێنەی دەوڵەت هیچ پارەی تێدا نەمابوو..
خەڵکی بە گشتی هەژارو بێدەرەتان بوو، تەنانەت فەرەنسا ئەو سەردەمە دابەش بووبوو بۆ چەند هەرێم و پارێزگایەك ، کە لە نێوانی هەر هەرێمێکو پارێزگایەکدا سنوری گومرکی و سەندنی باج لە خاوەن کارو پێشەوەرو کاڵاکان دەسەنرا بە ئاسانی خەڵکی شتومەکی دەست نەدەکەوت ، وای لێهاتبوو ئاردو گەنم نەمابوو لەووڵاتەکەدا ، ئیتر خەڵکی بە تەواوەی بێزاربوو، لە کاتێکدا فەرەنسا خاوەنی سەروەت و سامان و گشتوکاڵ هەموو جۆرە خێرو بێرێکە ، بەڵام بەگزادەو پیاوانی ئاینی دەستیان بەسەر هەموویدا گرتبوو خەڵکیش لەبرساندا دەمردن..!
بۆ یەکەم جار خەڵکی لە تاو برسێتی ڕژانە سەر شەقامەکان و چونە نزیك قەصرو باڵاخانەی لویسی ١٦ بەناوی (فەرسای)هەر ئەو خەڵکە هەژارەیە دوایی دەبنە هێزو داینەمۆی شۆرشی فەرەنسا..!
تەنانەت دەگێڕنەوە ماریا ئەنتوێن خێزانی لویس١٦ لەخەو خەبەری دەبێتەوە ، بەدەنگە دەنگی خەڵکی دەڵێت ئەو خەڵکە چی دەوێت؟ لەوەڵامدا دەڵێن نانیان دەوێت نان دەست ناکەوێت ، زۆر بەسادەی دەڵێت با پسکیت بخۆن واتا دەڵێت با - گاتۆ – بخۆن، چونکە خۆی تاڵو سوێری ژیانی نەچەشتوە وای دەزانی کە خەڵکی ئەگەر نانی دەست نەکەوێت ئیتر پسکیت دەستەبەردەبێت ، ئەوە گوزارانی شا ژن و رەعیەتەکەی بوو..
لویس ١٦ زانی ڕەوشەکە زۆر ترسناکەو پێویستە رێگا چارەیەك بدۆزێتەوە، بانگەشەی چاکسازی کردو هەڵسا بە زووترین کات کۆبونەوەی کرد لەگەڵ مەجلیسی پیاومەعقولان (ئەعیان ) کە پێکهاتبوو لە بەگزادەو ئەکلیریۆسەکان.. بانگی کەسێکی کرد کە ئابوری ناسێکی گەورەو دەوڵەمەندێکی ئەودەمەی فەرەنسا بوو بەناوی (کالۆن)

کالۆن- پیاوێکی زانا و دنیا دییە بوو ، یەکێك بوو لەو کەسانەی کە بۆ بازرگانی هاتۆچۆی جیهانی ئیسلامی دەکرد .. نوسەر- پێیواییە کالۆن ئەو ئەزمون و توانایەی کە وەریگرتبوو هۆکارەکەی دەگرێتەوە بۆ ژیانی لەگەڵ موسڵمانانی جەزائیرو تونس ومەغریبدا..

کالۆن سێ خاڵی گرنگی خستە بەردەم مەجلیسەکەو ووتی : لە ئێستادا تاکە چارەسەر بۆ فەرەنسا :-

یەکەم : زەریبە یەکسان بکرێت بۆ هەموو لایەك
دووەم: باجو گومرکی هەرێمو ناوچەکان هەڵبگیرێت
سێیەم: هەموو وەك یەك رێژەی پارەبدەن

کەس بە گوێی کالۆنی نەکرد ..! لەبەر ئەوەی مەجلیسی پیاومەعقولان بریتی بوون لە خاوەن بەرژەوەندیەکان .. لویسی ١٦ لەبەر ئەوەی پادشایەکی لاوازو کەسایەتیەکی ناجێگیر و ڕا ڕا بوو هیچی بۆ نەکراو، بە دەست بەتاڵی لە کۆبونەوەکەدا هەڵسان..

شۆرشەکە بۆ ئەوەی سەرکۆنەو خامۆش نەکرێت ، کۆمەڵێك خەڵك لە بیرمەندانی فەرەنسا دەچنە ناو خەڵکی و کاریگەری باش لەسەر خەڵکی دروست دەکەن .. لەوانە کە بەباوکی رۆحی شۆرشی فەرەنسا و عەلمانیەت ناسراوە بە پلەی یەکەم کەسێکە بەناوی (ڤۆڵتێر) دوای ئەو (رۆسۆ) پاشان (رینە)..
ڤۆڵتێر زۆر خۆشەویست بوو لەناو خەڵکیدا بەگشتی، چونکە نوسینەکانی لە هاوشێوەی کاری رۆژنامەوانی دەچوو، کاری ئەوە بوو باسی کارە بەد رەوشتیەکانی کڵێساو پاپاکانی دەکرد باسی زوڵمو زۆری بەگزادەو ئەکلیریۆسەکانی دەکردو بەناو - ناوی دەهێنان ، خەڵکی زۆر گرنگیان بە نوسینەکانی ئەدا... ئەو بیرمەندو زاناو فەیلەسوفانەی تریش بە دڵنیاییەوە گاریگەریان بووە ، بەڵام بەپلەی یەکەم ڤۆڵتێر باوکی رۆحی شۆرشەکەیە.
لەهەمووی گرنگتر کاریگەری شۆرش کردن لەسەر فەرەنسا شۆرشەکەی ئەمریکا بوو دژی بەریتانیا و بیرو بۆچونەکانی بیرمەندی گەورەی ئەمریکا (بنیامین فرانکلین) کە دیدو بۆچونەکانی ئاراستەو پێچەوانە کردوە بۆ فەرەنسا ..! لە کاتێکدا فەرەنسا هاوکاری ئەمریکیەکان بوو، بەڵام فارنکلین بە تەواوەتی ئاراستەی نوخبەی ناو شۆرشی فەرەنسای دەکرد...! هەرچەندە راو بۆچونەکانی بیرمەندانی تریش هەر کاریگەری هەبوو ، بۆ نمونە (مۆنتیسکۆ) .. وەهەروەها.
شۆرش بەردەوام بوو .. خەڵکی بەتەواوەتی ڕژانە سەر شەقامەکەن ، تەنانەت بە پاریسەوە نەوەستا ، بەڵکو هەموو فەرەنسای گرتوە..بیرمەندان جۆشو خۆرۆشی خۆپیشندانیان ئەدا تا شۆرشەکە بڵێسە بسەنێت..
لویسی١٦ بەپەلە کە زانی مەجلیسی ئەعیان هیچی بۆ نەکرا ، ناچار پەنای برد بۆ مەجلیسی چیینەکان (طبقات) کە ماوەی ١٠٠ ساڵ زیاتر بوو کۆنەبووبونەوە
ئەم مەجلیسە زۆرینەی بەگزادەو پیاوانی ئاینی بوون هیچ بەم کۆبونەوە مەجلیسی چینەکان نەکراو بەدەست بەتاڵیش لەم دانیشتنە هاتنە دەرەوە پیاوانی ئاینیو بەگزادەکان لە مافی خۆیان دانەبەزین ..
خەڵکی رۆژ بەرۆژ زۆرتر دەبوو لەسەر شەقامەکان ، خەڵکی فەرەنسا کۆمەڵەیەکیان دروستکرد لەجیاتی مەجلیسی چینەکان بەناوی( کۆمەڵەی نیشتیمانی) ، داوکاریەی ئەو کۆمەڵەیە لەلایەن ڤۆڵتێرو رۆسۆوە بۆ خەڵکی ئامادەکرا ن و نوسراییەوە بریتی بوو :

یەکەم : یەکسانی ناوی مەجلیسی چیینەکانو طبقات نەمێنیت هەموو وەك یەك یەکسان بن.

دووەم:دادگا ئازاد بکرێتو ئیتر کڕین فرۆشتنی پێوەنەکرێت.

سێیەم: زەریبە لەسەر خەڵکی کەم بکرێتەوە هەموو وەك یەك رێژە بدەن .

چوارەم : دەستور بنوسرێتەوە و سیستەمی کۆماری پیادەبکرێت و مەلیکی نەمێنێت.

لە ١٤ مانگی ٧ ساڵی ١٧٨٩ز٠ ئەم بڕیارانە بەسەر پادشای فەرەنسادا سەپێنراو ، هەر ئەو رۆژە چوونە سەر زیندانی "باستیل" و زیندانەکەیان شاکاند..

زیندانی باستیل رەمزی ئەشکەنجەی سیاسیو و زاناکان بوو کە بەدەستی زوڵمو زۆری پیاوانی دینیو بەگزادەکان دەخزێنرانە زیندانەکان، ئەو زیندانە بەتەواوەتی سوتێنراو ، ئێستا هەموو ساڵێك ١٤ یۆلیۆ رۆژی نیشتیمانی فەرەنسایە.

لە ساڵی ١٧٩١ز٠ دا بە زۆر لویسی ١٦ سوێندی دەستوری خوارد ووڵات بەتەواوەتی بووە کۆماری – کە لە مێژووی نوێدا ناسراوە بە بڕیاری ئۆکتۆبەر.

ئەم دەستورە ناونراوە بە دەستوری مەدەنی، واتا کۆمەڵەی نیشتیمانی لەمەودوا پیاوانی ئاینی و پاپا دیاری دەکەن نەك مەلیك..!

ئەم بڕیارە پاپای لە ئیتاڵیا بەتەواوەتی توڕە کردو بڕیاری کافر بوونی لویسی١٦ داو.. بێبەشیکرد لە بەهەشت واتا (حرمان) بوو لە بەهەشت، لویسی ١٦ بە سروشتی خۆی پیاوێکی دیندار بوو زۆری پێناخۆش بوو بۆیە پەشیمانی رووی تێکرد، لەو رەوشەیشدا بەتەنها مابووەوە، هەموو بەگزادەو ئەکلیریۆسەکان جێیانهێشتبوو، بەسروشتی خۆیشی لویسی ١٦ حەزی بە بێباوەڕی نەبوو ..! ، بۆیە ناچار لەگەڵ خێزانی ماریا ئەنتوێن ، بڕیاریاندا ڕاکەن بۆ نەمسا و لە عەرەبانەیەکی داخراودا لە سەر سنوری نەمسا دەستگیرکران ..

بۆیەکەم جار کەسێك دەبێتە سەرکردەی شۆرشی فەرەنسا بەناوی (دانۆب) یاخود یەکەم سەرکردەی عەلمانی ، کە خوێنڕێژترین کەس دادەنرێت لە دوای کاردینال دریشلۆی ئەکلیریۆس.. دانۆب لە یەك رۆژدا ١٦٠٠ کەسی لە پاسەوانی سویسری مەلەکی سەربڕی ..وە ٧٠٠ کەسیشی لە بەگزادەو نزیکەکانی لویس کوشت لەماوەی شەو رۆژێکدا.. لەدوای هەڵهاتنی لویس - دانۆب بووە سەرۆکی کۆمەڵی نیشتیمانی..
بیرمەندو خەڵکەکە کە دانۆبی خوێنرێژیان بینی ناچار هەڵسان بە کۆبونەوەیەك لە شارەوانی پاریس بە هەڵوەشاندنەوەی کۆمەڵەی نیشتیمانی لابردنی دانۆب و دروستکردنی گۆنگرەی نیشتیمانی..!
گۆنگرەی نیشتیمانی وا دروستکرا کە گواییە خزمەت بەخەڵکی بکاتو مافەکانیان بپارێزێت ، بۆ یەکەم جار باسی جاڕنامەی گەردونی مافی مرۆڤ کراو- پایەکانی مافی مرۆڤ لە ئەوروپادا سەپێنرا..
کەسێك کرایە سەرۆکی کۆنگرەی نیشتیمانی بەناوی (رۆبسپیر) کە هاتە سەر دەسەڵات یەکەم کاری لە سێداردان و مل پەڕاندی پادشای فەرەنسای دا لەگەڵ خێزانی واتا لویسی١٦ و ماریا ئەنتوێن..

خەڵكێك لە ناو گۆنگرەدا ناڕازی بوون بە مل پەڕاندی لویس و خێزانەکەی ،بەڵام ئەوەی ناڕازی بوو بڕیاریدا لەگەڵ لویسدا ملی بەپەڕێندرێت ، تا وای لێهات هەموو گۆنگرە دژی وەستاییەوە، بە فێڵێك رۆبسپیر- خەڵکی ڕژاندە سەر شەقامەکان و بیرمەندەکانی لە خۆی کۆکردوە بەناوی یەکسانیو- برایەتی دیسانەوە پێگەی خۆی بەهێز کردوە لە ناو کۆنگرەی نیشتیماندا، بە کارەساتێکی زۆر ئەشکەنجاوی ملی لویسی پەڕاند لە یەنایەری ساڵی ١٧٩٣ز٠ لەدوای ٧ مانگ هەمان ساڵدا ملی ماریا ئەنتوینیشی پەڕاند
رۆبسپیر سێ ساڵ یاخود کەمتر حوکمداری کرد خوێناوی ترین دەسەڵاتی هەبوو لە ساڵی ١٧٩٤-١٧٩٥ز٠ کە خوێناوی ترین ساڵ بووە زۆر لە ئەکلیریۆس و بەگزادەکان خوێنڕێژ تر بوو لەو ساڵەدا ١٠هەزار کەسی کوشت و زیاد لە هەزاران کەسی تری زیندانی کرد..

ئینساکلۆپیدیایی فەرەنسی دەربارەی رۆبسپیر دەڵێت : ئەوەی لە قسەی دەربچوایە دەیکوشت موناقشەی قوبوڵ نەبوو ، تەنها بڕیاری خۆی بوو ، دەسەڵاتی لە ئەکلیرۆسو تەنانەت لویسی١٦ بەهێزتربوو، هیچ کات کاری بەدەستور نەدەکرد..

کەسێکی تر بەناوی (باراس) لە مێژوودا دروست دەبێت کە لە بۆرژوازەکانەو بە نهێنی لەگەڵ ئەندامانی گۆنگرەی نیشتیمانیدا رێکدەکەون بۆ لە ناوبردنی رۆبسپیر ..
لە ساڵی ١٧٩٥ ز٠ لەسەر دەسەڵات رۆبسپیر دەهێنە خوار لە ملی ئەدرێت و کەلەی سەری دەکەن بەداردا و بە شاردا دەیگەڕێنن.. لێرەوە شۆرشی بۆرژوازەکانی پێدەوترێت، ئینجا بۆرژوازەکان حوکومەتی ئیدارە دروست دەکەن لە فەرەنسادا..
حوکومەتی ئیدارە کە دروست دەبێت لەسەر لاوازی ئابوری بەرهەم هاتووە، بەڵام دوو لیژنەی پێك دێنن ، بۆ خزمەتی خەڵك ..بەناوی لیژنەی دەستکەوتی گشتی و لیژنەی پاراستنی گشتی .. لیژنەی یەکەم ئابووری و پاراستنی ئابوری ووڵاتە واتا بۆگەل .. لیژنەی دووەم پاراستنی سەروەت و سامانو ئاسایشی خەڵکییە .. واتا دەستەبەری نان و ئەمانە
دروشمی ئەم دەسەڵاتو حوکومەتە یەکسانی و برایەتییە..
زۆری نەخایاند دوو ئیمپراتۆری گەورە دژی شۆرشی فەرەنسا وەستاییەوە ، کە بریتی بوون لە رووسیا و نەمسا ، رووسیا بەئەڵمانیای ئێستا ووتراوە.. روسیاو نەمسا پێك هاتبوون لە نەتەوەی زۆر دروشمی شۆرشی فەرەنسا بریتی بوو لە یەکسانی وبرایەتی نەمساو روسیاش هەردووکیان دژی ئەمە دروشمە بوون ..! بەهۆکاری ئەوەی ئەگەر دژ نەبوونایە خەڵکی لەناو ئیمپراتۆرەکەدا داوای مافی خۆیان دەکرد جەنگێکی گەورە روویدا بەناوی (ڤاڵمی) بەڵام فەرەنسا تیدا سەرکەوت ئەو دوو ئیمپراتۆرەی شاکاند..!

چاوەڕوان بن ماویەتی

به‌روار: 30/05/2015
بینین: 1332