Bzavpress ||

زەنگێک بۆ بێداربوونەوە لە غەفڵەت
تـــــــەرزە فائق

مەملەکەتی شەیتان, کتێبێ سێیەم, زنجیرەی ٧٣
ماکوان کەریم

مەلەکەتی شەیتان، کتێبی سێییەم، زنجیرەی ٦٩
ماکوان کەریم

نوسه‌ران

لەنێوان هەڵبژاردنەكانی داهاتووی هەرێم‌و گۆڕانكارییەكانی بەهاری ئیسلامیدا ..

عەلی حاجی زەڵمی

رابوونی دیموكراسی ناوچەكە و كوردستانیش دەگرێتەوە

هەڵبژاردنەكانی رابردووی هەرێم، تاڕادەیەك جیاواز بوون لەو هەڵبژاردنانەی كە لە میسری موبارەكو یەمەنی عەلی عەبدوڵا ساڵح‌و تونسی زەینولعابدین زادەدا روویدەدا. جیاوازییەكان ەێند جیاواز نەبوون لەو بگرەو بەردانەی ئێرانی قۆناغی ئەحمەد نەژادی گرتبوویەوە. چونكە تا ئێستایش لە دكیۆمێنتێكی فەرمیدا نییەو نابێت ئۆپۆزسیۆن‌و تەنانەت ئەو ەێزە سیاسیانەیش لە چوارچێوەی دەسەڵاتدان دانی خەیر بنێن بە رەونەقێكی ژیاریی‌و پرەنسیپێكی دیموكراسی هەڵبژاردنەكاندا. دروستە پارتی‌و یەكیەتی لەكوردستاندا ەێزی بەرین‌و باڵادەستی جەماوەرین. وەلێ رێو شوێنەكانیان بۆ ەێشتنەوەی ئەو باڵادەستییە راستەوخۆ لە میكانیزمی ەڵبژاردنەكاندا دیاربوو. هەروەك چۆن ئەو مۆركە لە ئاستی نێودەوڵەتیدا دانی پێدا دەنرا. بەڵام هەمیشە دانپیانانی نێودەوڵەتی بە پرسی دروستی هەڵبژاردندا كاتێكە كە گڵۆڵەی دەسەڵاتە ناچیزو خۆسەپێنەكان بكەوێتە مەترسییەوە. وەك چۆن كاتێك میدیای نێودەوڵەتی كاتێك لەسەر پرسی خۆسەپاندنی سەدام‌و موبارەك‌و بەشار هاتە دەنگ كە ئیدی بوارێك بۆمانەوەیان لەكایەی سیاسی‌و بندەستكردنی خەڵكدا نەمابوو. لێرەوە دەسەڵاتی كوردی دڵنیادەكەینەوە كە هەمیشە دیكیۆمێنتەكان لەمەڕ تەندروستی دەسەڵات كاتێك میدیای جیهانی قسەیان لەسەر دەكات كە باریان لە یاسای مانەوەدا كەوتبێتە لێژی. هەربۆیە دڵخۆشكردن بەمانەوە لەكورسی دەسەڵاتدا دڵخۆشكردنێكی زانستی‌و ئەكادیمی نییە. هەروەك چۆن لەئێستادا و لەپاش دەسهاودەستكردنی شەخسەكانی دەسەڵات لەئێرانداو سەركەوتنی ریفۆرمخوازەكان لە سەروبەندی دادگایی كردنی نەژاددان كە ماوەی هەشتساڵی دەسەڵاتەكەی بە رەمزی ەێزو بەرگری ئێرانییەكان دادەنرا. لەبەر ئەوە ئەزموون لەئێستادا لەپێش دەم پارتە كوردییەكاندایە ، هەروەك چۆن لەقەتەردا لەم رۆژانەدا ئەزموونی دەساودەستكردنی باوك بۆ كوڕ لەپێش روودانی قەیراندا خوڵقا. بەوجۆرەیش پێویستە هەڵبژاردنی ئایندە كورد بكاتە بەشێك لە كەڵكوەرگرتن لە ئەزموونە ئیجابییەكان و كوردستان بكەنە هەڵبژاردنێك كە لەدووای كەوتنی ەێز پێگەی ەێزە باڵادەستەكان دیكیۆمێنت‌و كۆڵینەوەكان رووی دروست‌و جوانیان پیشانبدەن. كوردستان لە ئێستادا دارای ئەزموونێكی زەنگین‌و باڵادەستە لەحوكمڕانیدا. ناوچەكەو دنیای رۆژهەڵاتیش وانەیەكن بۆ ئەوەی خەزێنەی دیموكراسیبوونی زەنگین بكات، نەك خەزێنەی سەروەت‌و سامان‌و مۆنۆپۆڵی بانكەكان درێژە پێبدەن. ئەم هەڵوێستە لەخزمەتی دنیای سەردەم‌و باڵو بازنەی ئیسلامی ‌و عەلمانییە. چونكە گۆرانكاری كاروانێكەو گەرانەوەی ئەستەمە لەو كاروانەدا هێزەی گەورەكان بچووك دەبن‌و هێزە بچووكەكانیش گەورەدەبن هەربۆیە رابوونی ئیسلامی بندەستی قەیرانە ئابووری و كۆمەڵایەتی‌و سیاسییەكان چیدی زەنگێكەو دەبێت ببێتە حەتمیەتێكی مێژوویی‌و خۆی لەقەرەی دەسەڵات بدات‌و لەئاست ئەو دەنگانەدا بێت كە دەبێت ببن.

هەڵبژاردن لە كوردستان دا چۆن ئەكرێ‌؟

بریمەر بەر لەوەی‌ دەسەڵات بگێڕێتەوە بۆ بۆ دەسەڵاتی سەربەخۆی خۆی 2 فەرمان "أمر" ی‌ دەركرد بۆ جۆری‌ رێكخستنی‌ حیزب و قەوارەی‌ سیاسی‌ و بۆ شێوەی‌ ئەنجامدانی‌ هەڵبژاردن, كە لە قۆناغی‌ داهاتودا تا نوسینی‌ دەستوری‌ دائیمی‌ ئەبێ‌ كاریان پێ‌ بكرێ‌. هاوكات توراسی داگیركاری ئەمریكیی بەبەندوو باوی یاساكانی ئێراقەوە لەگەلێ نەزمی رامیاریتردا هەرما، ئەم توراسەیش هاوكات بوو یان روونتر بڵێین پاشماوەو زیندووكردنەوەی هەمان ئەو بنەما یاساییانە بوو كە لەسەردەمی پاشایەتی‌و ئینتیدابی بەریتانیادا سواغی ئینگلیزی پێوەدیاربوو.

بەڵام لە كوردستان هێشتا هەمان قانونی‌ هەڵبژاردن, بێ‌ دەسكاری‌ و بیراز و گۆڕین, وەكو خۆی‌ ماوە. یاسای كوردستان یاسایەكی كۆپیكراو نییە لەهێزە زلهێزەكان بەڵكو یاسایەكی تارادەیەك ناتەبایە لەگەڵ سەنگی ئابووریو كۆمەڵایەتی كۆمەڵگەی كوردیو بەزۆر ئاوێتەبوون یان كەم ئەزموونی هزری سیاسیی پێوە دیارە. هەر ئەمەیش گەلێ جیاوازی لەنێوان هەردوو كۆمەڵگەی عەرەبی‌و كوردیدا لێدەخوێنرێتەوە

بۆ نمونە لە نێوان هەردو قانونی‌ كوردستانی‌ و عیراقی‌دا هەندێ‌ لە یەكچون و هەندێ‌ جیاوازی‌ هەیە.

هەردو قانون كوردستانی‌ و عیراقی‌ پێڕەوی‌ سەرەتای‌ نواندنی‌ رێژەیی‌ "التمپیل النسبی‌ "proportional representation: ئەكەن نەك هەڵبژاردنی‌ بازنەیی‌ "دائری‌". یەكەمیان كوردستانی‌ بە یەك بازنەی‌ هەڵبژاردن "دائرە‌ واحدە‌"single constituency: و, دوەمیشیان هەموو عیراقی‌ بە یەك بازنەی‌ هەڵبژاردن داناوە.

واتە كەسێك یا حیزبێك ئەگەر لە بەصرا خۆی‌ بپاڵێوێ‌, لە هەولێر و سلێمانی‌ و هەمو شوێنەكانی‌ تری‌ عیراق دەنگدەر ئەتوانێ‌ دەنگی‌ بداتێ‌, پێچەوانەكەیشی‌ ئەبێ‌. ئەگەر كەسێ‌ لە دهۆك خۆی‌ بپاڵێوێ‌ دەنگدەر لە بەصرا و بەغدا و شوێنەكانی‌ تریش ئەتوانێ‌ دەنگی‌ بداتێ‌. دەنگەكەش حساب ئەكرێ‌.

بەڵام چەند جیاوازی‌یەكیان هەیە:

1. لە قانونی‌ كوردستانی‌دا كەمترین رێژە بۆ ئەوەی‌ هەر لیستێ‌ بتوانێ‌ بەشداری‌ پارلەمان بێ‌ %7 ە, لە قانونی‌ عیراقی‌دا ئەگەر %1 یش بهێنێ‌ ئەتوانێ‌ ببێتە ئەندامی‌ كۆمەڵەی‌ نیشتمانی‌ عیراقی‌.

لە قانونی‌ كوردستانی‌دا كەسێ‌ بە تەنیا ناتوانێ‌ خۆی‌ بپاڵێوێ‌, ئەبێ‌ لە ناو لیستێكی‌ فراوان دا بێ‌, بە پێ‌ی‌ قانونی‌ عیراقی‌ تەنیا كەسێكیش ئەتوانێ‌ خۆی‌ بپاڵێوێ‌ و, ئەگەر دەنگی‌ تەواوی‌ هێنا ئەبێتە ئەندامی‌ ئەنجومەن.

2. لە قانونی‌ كوردستانی‌دا سەركردایەتی‌ حیزب دوای‌ تەواو بونی‌ هەڵبژاردن ئازادە لە هاوێركردنی‌ نوێنەرەكانی‌ خۆی‌ و لە لابردن و گۆڕینیان دا, بە پێ‌ی‌ قانونی‌ عیراقی‌ دوای‌ تەواو بونی‌ هەڵبژاردن پاڵێوراوەكان چۆن لە لیستەكەدا ریزكراون بەو جۆرە ئەبنە ئەندام, سەركردایەتی‌ حیزب و رێكخەرەكانی‌ لیستەكە ناتوانن هاوێریان بكەن, لایان ببەن یا بیانگۆڕن.

3. لە قانونی‌ كوردستانی‌دا رێژەیەكی‌ تایبەتی‌ دانەنراوە بۆ بەشداری‌ ژنان لە ئەنجومەن دا, بە پێ‌ی‌ قانونی‌ عیراقی‌ ئەندامانی‌ ئەنجومەن ئەبێ‌ لایەنی‌ كەمی‌ %25 ئافرەت بێ‌.

4. "قاد" بە رەسمی‌ دانی‌ بە حكومەتی‌ هەرێمی‌ كوردستان دا ناوە حوكمی‌ ئەو ناوچانە بكا كە پێش رۆژی‌ 19 ی‌ 3 ی‌ 2003 لە ژێر دەستی‌دا بوە بەڵام لە هەمان مادەدا نوسیوێتی‌ سنوری‌ كارگێڕی‌ هەر 18 پارێزگاكە وەكو خۆی‌ ئەمێنێ‌, دەنگدەرانی‌ ئاكرێ‌ و شێخان كە بە پێ‌ی‌ قانونەكانی‌ عیراق سەر بە نەینەوان و كفری‌ كە بە پێ‌ی‌ قانونەكانی‌ عیراق سەر بە دیالەیە, بۆ هەڵبژاردنی‌ ئەنجومەنی‌ نیشتمانی‌ كوردستان, وەكو جاری‌ یەكەم بەشدار ئەبن, بەڵام بۆ بەشداری‌ لە هەڵبژاردنی‌ ئەنجومەنی‌ نیشتمانی‌ عیراق و بۆ هەڵبژاردنی‌ ئەنجومەنی‌ پارێزگاكان لە كوێ‌ دەنگ ئەدەن.

×ئاخۆ ئەشێ‌ لە عیراق بە پێ‌ی‌ "قانونی‌ هەڵبژاردن" ی‌ ژ 96 ی‌ 15 ی‌ 6 ی‌ 2004 ی‌ بریمەر, حاكمی‌ مەدەنی‌ جارانی‌ عیراق, هەڵبژاردن ئەنجام بدرێ‌ و لە كوردستان بە پێ‌ی‌ قانونی‌ ژ 1ی‌ ساڵی‌ 1992 بكری‌؟ ئەگەر ئەمەیان بشێ‌, ئەوا كێشەیەك نایەتە پێشێ‌. بەڵام ئەگەرپێویستی‌ كرد ئەم دو قانونە لە گەڵ‌ یەك بگونجێنرێن و جیاوازی‌یەكانیان چارەسەر بكرێ‌, چ لایەنێك خاوەن دەسەڵاتە بڕیاری‌ لێ‌ بدا؟

ئەنجومەنی‌ نیشتمانی‌ كوردستان؟ كۆنگرەی‌ نیشتمانی‌ی‌ عیراق؟ كۆمیتەی‌ باڵای‌ سەرپەرشتی‌ هەڵبژاردن كە سەر بە نەتەوە یەكگرتوەكانە؟ یان دادگای‌ دەستوری‌؟

قانونی‌ ژ 1 ی‌ ساڵی‌ 1992 ی‌ هەڵبژاردن لە كوردستان دا كەموكوڕی‌ زۆر و خەوشی‌ گەورەی‌ تێ‌دایە, پێویستە بەر لە هەڵبژاردنی‌ داهاتو بیرازی‌ بنەڕەتی‌ بكرێ‌. پێویستە قانونی‌ و سیاسی‌ و رۆشنبیرەكانی‌ كورد لە ئیستاوە بكەونە تاووتوێ‌ كردن و هەڵسەنگاندنی‌

گیروگرفتەكانی‌ هەڵبژاردن لە كوردستان دا

كوردستان تا ئەندازەیەكی‌ باش ئارامە, ئاسایش پارێزراوە, تۆڕە تێڕۆڕیستی‌یەكان تا ئیستا نەیانتوانیوە تێكی‌ بدەن, ئەمەش مەرجیكی‌ گرنگە بۆ ئەنجامدانی‌ هەڵبژاردن.

خەڵكی‌ كوردستان تا ئەندازەیەكی‌ باش تەجروبەی‌ پەیدا كردوە لە ئەنجامدانی‌ هەڵبژاردن دا. تەجروبەی‌ یەكەم هەڵبژاردنی‌ ساڵی‌ 1992. تەجروبەی‌ هەڵبژاردنی‌ شارەوانی‌یەكان. تەجروبەی‌ هەڵبژاردنی‌ رێكخراوە دیمۆكراتی‌ و پیشەیی‌یەكان.

داوودەزگاكانی‌ سەرژمێری‌ و ئامار لە كوردستان دا لێوەشاوە و شارەزا و ئاگادارن. ساڵانێكی‌ درێژە بە ئازادی‌ كار ئەكەن و, ئامارەكانی‌ رێكخراوەكانی‌ نەتەوە یەكگرتوەكان, رێكخراوەكانی‌ فاو, یۆنیسكۆ. یۆنیپ... هەمویان لە بەر دەس دایە. ئەتوانن لیستی‌ رێكوپێكی‌ ئەوانەی‌ مافی‌ دەنگدانیان هەیە و, لیستی‌ هەڵبژاردن و, پێویستی‌یە ژێرخانی‌یەكانی‌ دابین بكەن.

چەندین ملیۆن دۆلار بۆ هەڵبژاردنەكانی‌ عیراق تەرخان كراوە. كوردستان ئەتوانێ‌ بەشی‌ خۆی‌ بە كار بهێنێ‌ و, خۆیشی‌ ئیستا توانای‌ دارایی‌ بایی‌ ئەوە ئەبێ‌ بەشێ‌ لە خەرجی‌ هەڵبژاردن دابین بكا.

خەڵكی‌ كوردستان لە ماوەی‌چەند ساڵی‌ رابوردودا تا ئەندازەیەكی‌ باش هۆشی‌ سیاسی‌ – دیمۆكراتی‌ پەیدا كردوە, سەركردە حیزبی‌ و حكومەتی‌یەكانی‌ ئەناسێ‌.

ئەمانە هەمو شتی‌ باشن, جێگەی‌ دڵخۆشی‌ و ئومێدن. بەڵام چەند گیروگرفتێك لە رێگەدان, ئاڵۆز و نالەبارن, مایەی‌ پەژارە و ترسن

مەترسی‌یەكانی‌ هەڵبژاردن

ئێمەی‌ كورد لە كوردستانی‌ عیراق دا چی‌مان ئەوێ‌؟

ئایە ئەمانەوێ‌ بناغەی‌ دامەزراوگەلی‌ دەوڵەتی‌ "مۆسسات الدولە‌: state institutions" دابمەزرێنین و دەوڵەتەوان "رجل الدولە‌:statesman" پێ‌ بگەیەنین؟

ئەمانەوێ‌ كوردستانی‌ عیراق, ناوچەكانی‌ ژێر دەسەڵاتی‌ ئیستای‌ حكومەتەكانی‌ هەرێم لە دهۆك و سلێمانی‌ و هەولێر و, ناوچە دابڕاوەكانی‌ دەرەوەی‌ سنوری‌ هەرێم, لە یەك هەرێم دا, لە ژێر سایەی‌ یەك ئەنجومەنی‌ نیشتمانی‌ و, لە ژێر دەسەڵاتی‌ یەك حكومەتی‌ هەرێم دا, بە پێ‌ی‌ یەك دەستور و قانون و رێنمایی‌... بژین؟

ئەمانەوێ‌ كوردستانی‌ عیراق, ببێتە مەڵبەندی‌ پێكەوە ژیانی‌ بە ئاشتی‌ بیروباوەڕ و حیزبی‌ جۆراوجۆر و, ببێتە نمونەیەكی‌ باشی‌ گوێزانەوەی‌ هێمنانەی‌ دەسەڵات لە دەستێكەوە بۆ دەستێكی‌ تر و, لە حیزبێكەوە بۆ حیزبێكی‌ تر...؟

یان, ئەمانەوێ‌ هەر ناوچەیەك بۆ خۆی‌ حكومەتێكی‌ سەربەخۆی‌ فیدرالی‌ هەبێ‌؟

سلێمانی‌, گەرمیان, هەولێر, بادینان, كەركوك... وەكو پارێزگاكانی‌ تری‌ عیراق: بەصرا, نەجەف, موسڵ‌... هەر یەكەیان قەوارەیەكی‌ فیدرالی‌ بێ‌؟

ئەمانەوێ‌ "ئەمیری‌ جەنگ:warlord" پێ‌ بگەیەنین و "ئەمارەتی‌ جەنگ" وەكو لە ئەفغانستان هەیە و, ئیستاش خەریكە لە فەلوجە و سامەڕا و باقوبە و نەجەف و بەصرا و عەمارە... دروست ئەبێ‌, دابمەزرێنین؟

ئیستا بە رواڵەت یەك پارلەمان, یەك "ئەنجومەنی‌ نیشتمانی‌ی‌ كوردستان" مان هەیە, بەڵام دو كابینە و, بۆ هەر وەزارەتێ‌ دو وەزیر و, بۆ هەر بەڕێوەبەرایەتی‌یەكی‌ گشتی‌ دو بەڕێوەبەر و, دو بودجە و, دو جۆر دادگا و, دو هێزی‌ پێشمەرگە و, دو دەزگای‌ ئاسایش و, دو دەزگای‌ رێكخستنی‌ تایبەت و زانیاری‌...مان هەیە. ئەمانە هەمو هەڕەشە لە هەڵبژاردن ئەكەن. هەڕەشەی‌ راستەقینە و ترسناك و كوشندەن.

×ئەگەر هەڵبژاردن لە كوردستان كرا:

ئاخۆ ئازادی‌ خۆپاڵاوتن و دەنگدان و, سەلامەتی‌ سنوقی‌ هەڵبژاردن, لە ناوچەكانی‌ ژێردەسەڵاتی‌ پارتی‌دا بۆ پاڵێوارو و دەنگدەرانی‌ یەكێتی‌ و هاوپەیمانەكانی‌ و, لە ناوچەكانی‌ ژێر دەسەڵاتی‌ یەكێتی‌دا بۆ پاڵێوارو و دەنگدەرانی‌ پارتی‌ و هاوپەیمانەكانی‌ چۆن دابین ئەكرێ‌؟

ئاخۆ دو حیزبە دەسەڵاتدارەكە, پارتی‌ و یەكێتی‌, ئەگەر لایەكیان زۆرایەتی‌ و لایەكیان كەمایەتی‌ هێنا, رێزی‌ ئەنجامەكانی‌ هەڵبژاردن ئەگرن؟

ئەگەر رێزیان گرت مەرجەكانیان چیە؟

ئەگەر رێزیان نەگرت چی‌ ئەقەومێ‌؟

ئەم دو "ئیدارە" یە چۆن یەك ئەخرێنەوە؟

هێزە چەكدارەكانی‌ پێشمەرگە و پۆلیس و ئاسایش چۆن تێكەڵاو ئەكرێنەوە؟

ئەم هەمو وەزیر و وەكیلی‌ وەزیر و وەزیر بە وەكالەت و, موستەشار و خەبیر و, پارێزگار و جێگری‌ پارێزگار و, بەڕێوەبەری‌ گشتی‌ و جێگرەكانیان و, قائیمقام و بەڕێوەبەری‌ ناحیە و, سەدان و هەزاران "منتفع" و "مستفید" لە بونی‌ "دو ئیدارە" بۆ ئەوەی‌ كۆسپ و تەگەرە و ئاستەنگ و گیروگرفت دروست نەكەن, چۆن لە پرۆسەی‌ یەكخستنەوەی‌ ئیدارەدا جێ‌ ئەكرێنەوە

سەرچاوە:

-British institude for middle east in london .. documentary papper 445.78

-عبدالرزاق حسنی: تاریخ وزارات العراقیە ..ج7 " 344

-دەستووری كاتی ئێراقی

-یاساكانی هەرێمی كوردستان 1993

به‌روار: 04/09/2013

بینین: 2295