توێژینه‌وه‌
  زنجیرەی ئایین و بیروباوەرەکان
هامنۆ هەورامی

بەشی نۆزدەهەم:

پاشکۆ و کۆتایی زەردەشتییەت:


بیستو چوارەم/ دەستەواژەی مەجوس:

وەك گوتمان لە قورئانی پیرۆزدا وشەی مەجوس بۆ زەردەشتییەكان بەكارهاتووە
خوای گەورە لە قورئانی پیرۆزدا یەكجار ناوی هێناوە و هەروەها لە كتێبی
پیرۆزیشدا هاتووە.
فەیروزئابادی لە (قاموس المحیط)-دا دەڵێت: مجوس (كصبور، رجل صغیر
الاذنین وضع دینا و دعا الناس الیه، (منبج كوش) رجل مجوس ي، كیهودي ویهود،
ومجسة تمجسا ای صیرة مجوسیا).
لە (قاموس اللغة)-دا (منبج) بە جیمی ژێردار نووسراوە، بەڵام صاحب معیار
اللغة جیمەكەی بە (ج)-ی (ضمة) دار نووسیوە، كە لە زمانی فارسیدا بەمانای
مێش و زەردەواڵەی دادەنێت. لە (برهان قاطع)یشدا هەر بەم مانایە هاتووە.
سەرچاوەی دیكەی وشەناسین ئەویان بەمانای (ڕەنگی هەنگوین = مێش هەنگوین
وەرگرتووە).
هەندێك دەڵێن وشەی (مەجوس)-ی ئێرانی لە وشەی (مەگوش)-ەوە وەرگیراوە، كە
مانای (مگو) دەگەیەنێت، لەكاتی مەفعولیەتدا دەبێتە (مگوم)، لە ئاوێستادا ئەم
وشەیە بەشێوەی (مغو) و لە گاتاكاندا چەندین جار بەشێوەی (مگ) بەكارهاتووە،
لە زمانی پەهلەویدا (مگوی) یان (موگ)، لە زمانی فارسی هاوچەخدا (مغ)-ە، وشەی
مغ لەگەڵ وشەی (مغاك) كە مانای (چاڵ) دەگەیەنێت، نابێت بە یەكیان بزانین،
ئەم وشەیە لە زمانی عبریدا (مگ) و لە پەهلەویدا بە (مگوشا) بەكارهاتووە، كە
ڕاستەوخۆ لە زمانی فارسی دێرینەوە وەرگیراوە، ئەم وشەیە لە زمانی ئارامییدا بە
(مگوشا) و (مگوش) و لە زمانی سریانیدا بە (مجوس)، مگوش هاتووە، كە بەمانای
مووبدی زەردەشتی و مەجوسی و ئاگرپەرست و جادوگەر بەكاریان هێناوە.
ئەم وشەیە قسەی زۆرتری هەڵگرتووە بەڵام ئەوەی كە لەلای زۆربەیان دروستە
ئەوەیە كە مەبەستی موغەكان بووە كە هۆزێكی بەناوبانگ و ئایینی ئارییەكان بوون.
بەڵام وەك خۆم ئەو دەستەواژەیە فراواتر لەوە دەبینم كە تەسك بكرێتەوە لە
زەردەشتیەتدا و ڕام وایە كە هەموو ئایینە سروشتیەكانی تر و بە پیرۆزدانەری ئاگر
و چوار توخمەكە وەك: هندۆس ی و بودی و ئێزدی و یارسان و هتد.......
دەگرێتەوە، هەروەك چۆن ئەمەوییەكان بڕیاریاندا بوزی و هندۆسەكان پەنادراون و
حیسابی اهل الذمة یان لەگەڵ دەكرێت وە هۆكاری ئەو بڕیارەش ئەوە بووە
كەوەك مجوس هەژماركراون.


بیستو پێنجەم/ فەروهەر هێماكەی زەردەشتیەت یاخود شارستانیەتێكی زاگرۆسی و
ئاشووری؟

هێمای زەردەشتی بە فەروهەر ناسراوە و پێكهاتووە لە پیاوێكی ڕیشن كە لە ناو
دووباڵی گەورەدا وەستاوە و ئەڵقەیەكی بە دەستەوەیە. ئەو شوێنەی كە تێیدا
وەستاوە سەرچاوەكان دەڵێن ڕۆژە. ئەگەر ئەمڕۆ بچیتە سەر هەندێك لە كتێبە
ئایینییە زەردەشتیەكان، ئەوا زۆرینەیان ئەو هێمایە بە بنەچە زەردەشتی لە قەڵەم
دەدەن و تەنانەت ڕوونكردنەوەی زەردەشتیانەش بۆ بەشەكانی دادەنێن. لە یەكێك
لە ڕوونكردنەوەكاندا زەردەشتیەكان دەڵێن " سێ چین پەڕی سەر باڵەكە نوێنەرایەتی
وتەی چاك، بیری چاك و كرداری چاك دەكات لە كاتێكدا كە سێ چین پەرەكەی
سەر كلكی پێچەوانەی هەر یەك لەوانەن". هەندێك سەرچاوەی تری زەردەشتی،
زانیاری زۆر وردتر دەدەن لەسەر شێوەی وەستانی پیاوە ڕیشنەكە كە لە ناو
دووباڵەكەدا وەستاوە و هەروەها بەشەكانی تری هێماكەش شیدەكەنەوە. بەڵام
ڕوونكردنەوەی هەر شتێكی مێژووییی، بێ پەنابردن بۆ سەرچاوە، زۆرجار دەمانباتە
ناو خەیاڵ و فەنتازیاوە و لێكدانەوەكان دەشێت لایەنگرانە بن و بۆ مەبەستی
پاڵپشتی لە بۆچوونی ئایدۆلۆجی خۆمان بەكاریبهێنین. لەوە دەچێت ڕوونكردنەوەی
زەردەشتیەكانیش هەر لە ناو هەمان بازنەدا بێت. ئەگەر سەیری بەڵگە مێژووییەكان
بكەین، ئەوا شتێكی زۆر ڕوونترمان بۆ دەردەكەوێت. دوو باڵ و ڕۆژ، لە سەرەتای
شارستانیەتی مێسۆپۆتامیاوە دەركەوتووە بەڵام مێژووەكەی زۆر لەوەش دێرینترە. لە
شوێنەواری زاوی چەمی شانیدار كە دەكەوێتە پارێزگای هەولێرەوە، زۆر ئاسەواری
دێرین دۆزراوەتەوە. لەو شتانەی كە دۆزراونەتەوە پاشماوەی دەیان ئێسكی باڵی
باڵندەی هەمەجۆری وەك داڵەكەر خۆرە، هەڵو، باز، شاباز... دەبینرێت. لەڕاستیدا لە كۆی هەموو ئەو ئێسكانەی كە دۆزراونەتەوە، لە سەدا (۹٦)-ی پارچە
ئێسكی باڵن. لێكۆڵەران كاریان لەسەر ئەو ئێسكانە كردووە و گەیشتوونەتە ئەو
ئەنجامەی كە ئەو ئێسكانە شوێنی لەتكردن بۆ مەبەستی خواردنی پێوە نیە. ئەمڕۆ
بە سەدان بابەت لەسەر ئەو شوێنەوارە نووسراوە و زۆرینە كۆكن لەسەر ئەوەی
كە ئەو باڵندە زیاتر لە دوانزە هەزار ساڵ لەمەوبەر بۆ مەبەستی ئایینی و ڕۆحی
بەكارهاتوون و باڵ ڕۆڵێكی تایبەتی هەبووە بۆ مرۆڤە دێرینەكانی ئەو ناوچەیە. بەڵام
زاوی چەمی بە تەنها نیە، بەڵكو دوو شوێنەواری گرنگی تر هەن كە یەكێكیان
دەكەوێتە تەواوكەری وڵاتی كوردانی ئەمڕۆ و لە نزیك كۆنیەی نزیك باكوری
كوردستانی ئەمڕۆ بە ناوی چەتەڵ هەیوك و نزیكی نۆ هەزار ساڵ تەمەنیەتی و
ئەوی تریان تەمەنی نزیكەی دوانزە هەزار ساڵە و بە گرێ ناڤوكێ (گوپێكلی تەپە)
ناسراوە و دەكەوێتە نزیك شاری ئورفەی باكوری كوردستان. لەو دوو شوێنەوارەدا
ڕۆڵی ئایینیی باڵندە دەردەكەوێتەوە، بەتایبەت لە چەتەڵ هەیوكدا بە ڕوونی
دەكەوێتە ڕوو و لە ناو شوێنەوارەكانیدا بە وێنە گوزارش لەو ڕۆڵە گرنگەی باڵندە
كراوە. ئەم ڕۆڵەی باڵندە لە بیروباوەڕی ئایینیی، لە چیاكانی زاگرۆسدا بەردەوام
بووە و دەیان وێنەی هەڵكەندراو گوزارش لەوە دەكەن. دایانا ستاین
لێكۆڵینەوەیەكی تایبەت و زۆر ووردی لەسەر دووباڵ و ڕۆژی هوریەكان لە
نوزی/كەركوكدا كردووە و بنەچەكەی گەڕاندۆتەوە بۆ چیاكانی زاگرۆس كە لە ناو
هوریەكاندا بەشێوەیەكی فراوان بەكارهاتووە و لە نەخشە هوریەكاندا دووباڵ و ڕۆژەكە لەسەر "درەختی پیرۆز" جێگیر كراوە. واتە دووباڵ و ڕۆژی جێگیركراو
لەسەر درەختی پیرۆز لای هوریەكان ڕوویداوە و لای ئەوان ڕۆڵێكی سەرەكی هەبووە.
ئەم دووباڵ و ڕۆژە دواتر چووتە واڵتی میسری دێرینەوە و لەوێش لەسەر نەخشە
میسریەكان دەبینرێت. بەاڵم الی هوریەكان ڕۆڵێكی گرنگی پێدراوە و لەسەر درەختی
پیرۆز جێگیر‌كراوە. بۆیە ئەمڕۆ ئەو كتێبانەی لەسەر هوریەكان دەردەكرێن زۆرجار
بەرگی كتێبەكە ئەو هێما هوریەی لەسەرە. ئاشوریەكان، بەپێی تێكستەكانی خۆیان،
بیابان نشین بوون. وردە وردە ناوچەی هوریەكانیان داگیركرد و هاتنە ناو
ناوچەیەكی فەرهەنگ دەوڵەمەندەوە. بۆیە دابوونەریتی هوریەكان كاریگەری زۆری
لەسەر ئەوان دانا و پێشتریش لەسەر هیتیەكان ئەو كاریگەریە بەدی دەكرا.
ئاشوریەكان لە ناو رۆژی نێوان دووباڵە هوریەكەدا، خودای ئاشوری خۆیان جێگیر
كرد و لە سەر درەختە پیرۆزەكە دایان نا، بەڵام درەختەكەیان جوداكردەوە لە
دووباڵەكە. دواتر سەدان ساڵ دوای ئەوە، كە عەجەم لە ڕۆژهەڵاتەوە ڕووی
كردۆتە ناوچەكە، ئەو هێما ئاشوریەیان بێ دەستكاری وەرگرتووە. واتە ئەو
هێمایەی ئەمڕۆ سەرچاوە زەردەشتیەكان بە زەردەشتی لە قەڵەم دەدەن، هیچ
پەیوەندی بە ئایینی زەردەشتیەوە نیە و هێماكە لەلایەن ئاشوریەكانەوە دروستكراوە
و بیروبۆچوونی ئاشوری لە پشتەوەیە و (عەجەم/زەردەشتی) لەوانی وەرگرتووە.
ئەمڕۆ زەردەشیەكان بەبێ بەڵگە بە زەردەشتیی لە قەڵەمی دەدەن و هەوڵ دەدەن
مانای ئایینیی زەردەشتیی بە بەشەكانی ئەو هێمایە بدەن. ئەم بابەتە یەكالبووەتەوە
و هیچ جێی گومان نیە، لەبەرئەوەی كە بەردی هوریەكان لەوانەی ئاشوریەكان
دێرینترە و ئەوەی ئاشوریەكان لەوەی زەردەشتیەكان دێرینترە. بۆیە هیچ گومانێك
لەوەدا نیە كە زەردەشتیەكان ئەو هێمایەیان لە ئاشوری وەرگرتووە. پاشماوەی ئەو
دووباڵە بە شێوەی جیاواز لە ناو فەرهەنگی كوردیدا ماوە. ئەوەی مایەی سەرنجە
ئەو داڵەی ئەمڕۆ لە سەر ئاڵای میسر و سوریا و ئاڵای كۆنی عێراق دانراوە، لە
بنەچەدا بە (هەڵۆی سەڵاحەدین) ناسراوە و عەرەبی ناسیوناڵیست لە سەڵاحەدینی ئەیوبی كوردەوە وەریان گرتووە. واتە باز، هێمایەكی گرنگ بووە لای سەڵاحەدین و
لای ئەوانیش بەكارهاتووە و گرنگ بووە. لە ناو ئایینە كوردییەكانیشدا ڕۆڵی گرنگی
باڵندە دەردەكەوێت. مەلەك تاوس بووە بە بەشێكی گرنگی ئایینی ئێزیدی و لەو
ئایینەدا ڕۆڵێكی گرنگ دەبینێت. بەڵام ئەوەی كە مایەی سەرنجە ئیزدییەكان كاتێك
باسی سەرەتای دروستبوونی ژیان دەكەن دەڵێن "خودا لە جەوهەری خۆی
مرواریەكی سپی دروست كرد و خستیە سەر پشتی باڵندەیەك بە ناوی "ئەنفار" ەوە
و بۆ ماوەی چل هەزار ساڵ لەسەر پشتی مایەوە. مرۆڤ دەكەوێتە پرسیار، تۆ بڵێی
ئێزدییەكان ئاماژە بە دووباڵ و ڕۆژەكەی هورییەكان نەكەن و بەشێوەك لە
شێوەكان لە ناو تێكستی ئایینیاندا مابێتەوە؟
هیچ بە دوور نازانرێت كە ئاماژە بە هەمان دووباڵ و ڕۆژ بێت و لە بنەچەدا ئەو
هێمایە لەلای هوریەكان ڕۆژ نەبووبێت و هەر شتێكی پرشنگدار بوبێت و بە
شێوەیەك لە ناو ئایینی ئیزدیدا مابێتەوە. لەبەرئەوەی لە هێمای هورییەكاندا
بەڕوونی دیار نیە كە ئایا ئەو شتەی نێوان دوو باڵەكە ڕۆژ بێت یان شتێكی
پرشنگدار بێت و لێكدانەوەی لێكۆڵەرانەكە كردوویەتی بە ڕۆژ. لێرەدا بە مەبەستی
كورتكردنەوەی بابەتەكە هەر هێندە دەتوانرێت بگووترێت. بەڵام بە دوور نازانرێت
كە بەشێك لە چیرۆكی هوریەكان لە ناو بیروباوەڕی ئێزدیدا مابێتەوە. ئەوەی كە
ڕوونە ئەو هێمایەی كە ئەمڕۆ هەندێك الوی كورد بە زەردەشتی لە قەڵەم دەدەن،
لە بنەچەدا ئاشوری بووە و عەجەم لە ئاشوری وەرگرتووە و لە ئایینی زەردەشتی
خۆیاندا بەكاریان هێناوە. ئەویش بنەچەی دێرینی دەگەڕێتەوە بۆ هەزاران ساڵ
پێشتر كە لە شاخەكانی زاگرۆسدا لەگەڵ بیروبڕوای ئایینی ئەو سەردەمەدا سەری
هەڵداوە و زاگرۆس شوێنی لە دایك بوونیەتی. لەم بابەتەدا جارێكی تر ڕۆڵی ئایینە
كوردیەكان لە پاراستنی فەرهەنگی دێرینی كوردیدا دەردەكەوێت و لە ناو ئێزدیەكاندا
ئەو ڕۆڵە بەشێوەیەكی سەرنج ڕاكێش زیندووە. جا ئەو هێمایەی كە بە تەواو بنەچەكەی شاخەكانی زاگرۆس و نوێنەرایەتی فەرهەنگی كوردی دەكات، ئەوە
هێمای هوریەكانە كە لەم بابەتەدا باسكرا و بە شێوەیەك لە ناو ئایینی ئێزدیدا
ماوەتەوە. مرۆڤ دەتوانێت ئەو هێمایە دابنێت بە هێمایەكی كوردی دێرین كە وەك
ڕوونكرایەوە لە ئایینە كوردیەكان و تەنانەت لەلای سەڵاحەدینی ئەیوبیش بە
شێوەیەك لە شێوەكان دەركەوتۆتەوە.


بیستو شەشەم/ سەرچاوەکان:

• دونیای زەردەشتییەت – بەرگی یەکەم - هامنۆ هەورامی
• کورد و زەردەشتییەت – د. عوسمان عەلی و دیدار عوسمان
• مێژووی ئایینی زەردەشت – عەبدوڵڵای موبلیغی ئابادانی – وەرگێڕانی: وریا قانیع
• ماڵپەڕی مێژووی کورد.







به‌روار: 19/11/2019
بینین: 1371
په‌ڕه‌یله‌ 13
ژماره‌ی بابه‌ت